De rampen en de angsten

De rampen en de angsten (+Audio)

We hebben de rampen die op ons afkomen en angsten voor de rampen. Wat nu? Intelligentie verwerven ten aanzien van de emotie ‘angst’ is aan de orde van de dag. We hebben de rampen die op ons afkomen en de angsten over wat er gaat gebeuren. Als we emotioneel intelligent met angst om kunnen gaan, kunnen we mogelijk ook wijzere beslissingen nemen. Wat is daarvoor nodig?

Emoties hebben een functie

Angst is één van de basisemoties. Alle basisemoties hebben een belangrijke functie. Het is van belang die functies te kennen, te verstaan en te benutten. Emotionele intelligentie in relatie tot angst is verbonden met waardes als moed en betrokkenheid. Hoe zit dat in elkaar? (Zie ook ‘Dokter ik ben bang.’)

Het vege lijf redden

Emoties zijn continu in ons systeem werkzaam zoals bij alle primaten. Angst staat daarbij op het laagste niveau ten dienste van onze fysieke veiligheid. Als je een straat oversteekt  en er komt een auto aan terwijl je al een voet van de stoeprand hebt, doet angst zijn werk. Je doet waarschijnlijk een stap terug en gaat weg van het gevaar. Als het gevaar geweken is wend je je weer naar de situatie toe en steekt alsnog over. Zo functioneert angst als er feitelijk gevaar dreigt.

Als er echt gevaar is ben je niet bang

Het rare is echter dat mensen bij acute fysieke bedreiging helemaal niet bang zijn. Ga maar even na of je ooit een situatie hebt meegemaakt waarin het totaal verkeerd had kunnen aflopen. Een bijna-ongeluk, verdrinking, diepe val enzovoort waarbij je in dat moment het leven had kunnen laten. Ga in je herinnering eens naar het meest kritische moment. Waarschijnlijk zal je ontdekken dat daar geen angst was. Daar ben je alleen bezig met overleven. Er is geen tijd om bang te zijn.

Angsthazen, vechtjassen en doodliggers

De reacties van de soorten op gevaar zijn in te delen in drie categorieën. Zo reageren herten met angst en slaan op de vlucht. Beren reageren eerder met woede en vallen aan. Prooidieren die vanuit hun evolutionaire leercurve ‘weten’ dat de roofdieren die op hen jagen alleen voedsel eten dat ze zelf gedood hebben, gaan doodliggen. Dat doet de muis bijvoorbeeld bij de kat. Maar als een muis, die ook een ‘vluchter’ is, door een olifant in de hoek gedreven wordt, gaat hij uiteindelijk tot de aanval over. Wat doen wij?

Mensen zijn vluchters

Wij behoren tot de ‘vluchters’ en zetten het in principe op een lopen. In een maatschappij waarin verlies en dood niet bepaald onderdeel van onze kijk op het leven is, domineert de reactie om het vege lijf te redden. Maar dat is een reactie die vooral hoort bij situaties van acuut gevaar waarbij je werkelijk fysiek bedreigd wordt. Dat is meestal niet zo. Hoe komt het dan dat we reageren alsof dat wel het geval is?

De mens wordt bang door wat hij denkt

Als je goed kijkt naar wat er gebeurt, zie je dat we bij angst reageren op iets wat in de toekomst mis zou kunnen gaan. Wij mensen hebben een voorstellingsvermogen, waarmee we ons leven in tijd, ruimte en context plaatsen. We anticiperen doorlopend op wat er straks mogelijk zal gebeuren. Wij leven daarom niet primair in de fysieke feitelijkheid, maar in onze ideeën over de situatie. En daar reageren we op. Zo is angst een reactie op de gedachte dat er straks iets verkeerd gaat. Net zoals we ook blij worden als we denken dat er straks iets geweldigs gaat gebeuren.

Fantasieangst

Dat wij reageren op een gedachte, betekent echter ook dat we kunnen reageren op iets wat we in ons hoofd halen, terwijl het niet aan de hand is. Wij kunnen, rustig thuis op de bank zittende, denken dat we straks overreden zullen worden als we boodschappen gaan doen. Dat perspectief genereert angst waarop je kunt reageren door op de bank te blijven zitten. Dit klinkt wellicht overdreven. Maar hoe vaak overkomt jou dit niet in een bepaalde mate. En wordt deze angst niet vaak toegevoegd aan de angst over iets waar je al bang voor bent? Zo wordt het een enorm drama met wellicht overdreven veiligheidsmaatregelen. (Meer over Angst en de maatregelen> )

Onderdrukte onbewuste angstperspectieven

Je herkent wellicht dat je op de vreemdste momenten ineens een vlaag van angst kunt hebben. Dat komt omdat je ook nog verborgen rampzalige perspectieven bij je draagt. Je weet bijvoorbeeld ergens wel dat we het niet gaan redden op aarde, als we de mens centraal blijven stellen (antropocentrisme). We exploiteren de aarde als een ding dat we straffeloos kunnen plunderen. Dat ondermijnt de natuur. Ons lichaam is onderdeel van die natuur. Ons lichaam wordt wellicht ziek. De aarde warmt op. De mens kan in delen van Afrika niet meer overleven. Vluchtelingen zullen blijven komen. We kunnen ze niet tegenhouden, maar we kunnen het wellicht ook niet aan. Om de moed erin te houden kun je de ernst ervan ontkennen en wegdrukken. Zeker als het allemaal nog ver weg lijkt.

Getriggerd

Maar ineens kan het allemaal heel dichtbij komen zoals we bij Covid 19 hebben gezien. Ook dat kun je in eerste instantie nog relativeren en wegzetten als een griepje. Maar na enige tijd zie je wellicht dat het iets meer inhoudt. Tevens kun je je realiseren dat dit virus onderdeel is van alle bovengenoemde problemen. We kunnen ons realiseren dat onze levenswijze de dieren in het nauw drijft en dat ze nu met virussen en al onze wereld binnendringen. En daarmee ploppen ineens alle rampen, die je keurig op afstand had gehouden, naar aanleiding van Covid 19 omhoog. Relativeren of ontkennen lukt niet meer en we worden bang.

Emotionele intelligentie

Dieren kunnen hun emoties volgen omdat hun doen en laten één op één past bij de biotoop in samenhang waarmee ze ontstaan zijn. Zo hebben wij een repertoire dat past bij de steppen waar we vandaan komen. Maar inmiddels leven we in een totaal andere wereld. Als wij onze emoties volgen kan dat rampzalig uitpakken. Onderdrukken is van daaruit bekeken geen slecht idee. Dan houden we mentale controle. Maar als we onze emoties meer vrijheid willen geven, kunnen we zomaar bang zijn. Hoe kun je dan emotioneel intelligent reageren als angst je te pakken heeft? (Zie ook ‘De mens is niet automatisch biotoop-adequaat‘.)

Tegengif 1. Breng de toekomst naar het heden door een realiteitscheck

Om angst in beheer te krijgen is er een tegengif nodig. Het eerste tegengif is de realiteitstoets. Bij angst is het zaak te checken of er werkelijk iets aan de hand is. Is er niets aan de hand, dan gaat de angst weg. Blijkt er wel iets aan de hand, dan houdt de angst aan.  Toch verandert er dan iets. Als er iets aan de hand blijkt te zijn, heb je het probleem onderkend. Het ligt in die zin niet meer alleen in de toekomst, maar je hebt het probleem naar het heden gehaald. Dan kun je gaan kijken wat er nodig is. Daarmee boor je de moed aan om je weer naar de situatie toe te wenden en neemt de angst af.

Tegengif 2. Breng je ‘mind’ tot rust

Bang worden is, als het niet om een situatie gaat waarin werkelijke bedreiging gaande is, een reactie van je emotionele repertoire op een gedachte. Dat gebeurt volledig automatisch. Er bestaat echter een verschil tussen het moment dat de reactie zich aandient en het moment dat de reactie werkelijk gaat plaatsvinden. Dit verschil wordt in de neuropsychologie de ‘reflectorische periode’ genoemd. Met meditatie kun je die periode verlengen. Als dat gebeurt heb je een moment dat er nog geen angstreactie plaatsvindt, waarin je kunt kijken wat er nu eigenlijk aan de hand is.

Tegengif 3. Breng de toekomst naar het heden door pijn te omarmen

Maar wat moeten we dan met al die rampen die aan de gang zijn? Ook daarvoor geldt dat je ze naar het heden kunt halen.  (Tegengif 1.) Maar je kunt nog verder gaan. Je kunt voorbij je gehechtheid aan een positieve uitkomst gaan. Misschien gaat het wel om een systeemcrisis waarin er een einde komt aan de wereld zoals we die nu kennen? Je weet niet zeker of jij het dan gaat redden. Zo haal je de ramp niet alleen naar het heden, maar kun je hem, voorbij je gehechtheid aan een positieve uitkomst, in je hart plaatsen. Je gaat staan aan de kant, waar je de pijn niet vermijdt. Er gaat dan niets mis in de toekomst. Als ‘iets dat misgaat’ in het heden in je hart aan mag komen genereert dat compassie.

Tegengif 4. Maak als ‘angst en vrees’ zich aandienen ‘pijn’ tot adjudant van liefde

Wat schieten we daarmee op? Als je goed kijkt verkeren we op dat moment op het snijvlak van verleden en toekomst. We ervaren daarmee onze betrokkenheid op de situatie en onze liefde voor de dingen die erbij betrokken zijn. En dat snijvlak is het ‘eeuwige heden’ in zijn volle potentialiteit. Daar is geen angst. Daar bestaat angst niet! En als angst opduikt, weet je dat je de pijn vermijdt en het verleden op de toekomst projecteert. En dat kan je ondersteunen weer op het snijvlak van verleden en toekomst terecht te komen. En zo beschouwd zijn angst en liefde niet van gelijke orde. Vanuit dat punt bekeken is angst iets dat niet echt bestaat en is pijn de pijl die je terugbrengt naar liefde die wel echt waar is. Als je dat als je realisatie met je meedraagt is pijn de adjudant van liefde.

Tegengif 5. Kom alles onder ogen en leef in visie

En zo kun je leven voorbij je gehechtheid aan ‘het gaat goed’ of ‘het gaat niet goed’. Daarvoor in de plaats kun je leven in het perspectief wat voor jou het goede, het ware en het schone vertegenwoordigt. Je stelt vast wat dat betekent voor de dingen die je aan je hart gaan en waar je warm voor loopt. Daarbij hoef je geen gekke Henkie te worden. Je kunt nog steeds de functie van angst en vrees honoreren waar die nuttig is. Je leeft dan echter wel op het snijvlak van hoe het leven in zijn ups en downs verloopt en hoe jij je het het liefste voor je ziet. De spanning ertussen kan de brandstof zijn om op dat snijvlak te blijven leven. Geen drama, geen ontkenning, geen blind positivisme, maar realiteitszin. Waar je bereid bent alles onder ogen te komen, precies zoals het is, is je geest krachtig, heb je een heldere geest, een warm hart en een heldere blik op de toekomst. een blik die altijd potentialiteit in zich draagt in weerwil van wat er allemaal ‘mis gaat’.

Tegengif 6. Doe iets

Als je het idee hebt dat het de verkeerde kant uitgaat, blijf je extra bang als je niets doet. Je weet dan namelijk zeker dat je in een mislukte toekomst leeft. Maar je kunt ook een bijdrage leveren door iets te doen. En hoewel je niet zeker kunt weten of dat iets uitmaakt, leef je dan in de mogelijkheid dat hetgeen je doet een bijdrage is. Alleen al door er zo in te staan, ga je van angst naar betrokkenheid en liefde voor de dingen die in je hart leven en hoe ze in je hart leven. En als er liefde is, is angst op de achtergrond.

De wijsheid die in de emotie zit

Een emotie in beheer hebben, betekent nog niet dat je weet wat de emotie betekent in een specifieke context. Maar als je hem in beheer hebt kun je je wel veel beter afvragen wat wijs, redelijk, passend en adequaat zou kunnen zijn. Geen overbodige luxe in een tijd waarin zoveel tegenstrijdige belangen rond Covid 19 even zovele tegenstrijdige gedragsalternatieven oproepen, die nooit kloppend te krijgen zijn.

Update september 2023