De Nederlander heeft een gevoelig zelf
Nederland heeft een opzienbarend open cultuur en we zijn erg gevoelig voor medemenselijkheid. Gewoon doen gaat samen op met een voorkeur voor horizontale verhoudingen.
De Nederlandse familie
Nederland lijkt wel één grote familie, vooral als er een ramp of een groot nationaal evenement is. De Nederlandse volksaard moet je meegemaakt hebben. Wij zelf doen hier uiteraard heel gewoon over. Maar internationaal weten onderzoekers op het gebied van menselijke ontwikkeling hoe bijzonder Nederland is. Sommigen hebben mij wel eens verteld dat ze om deze reden, de Europese Gemeenschap wel zouden willen voorstellen om Nederland de officiële status van beschermd gebied te geven.
Het gevoelige zelf
Deze onderzoekers spreken over een niveau van menselijke ontwikkeling, dat opkomt na het traditionele en moderne; het niveau dat op kwam in de culturele revolutie van de jaren ’60. En dat heeft voor onze hele cultuur gevolgen gehad op verschillende levensgebieden; op dat van ethiek en moraal, zelf-identiteit, kijk op de wereld, cognitieve ontwikkeling, emotionele, relationele en psycho-seksuele ontwikkeling en zelfs op fysieke en neurologische ontwikkeling.
In cultuur-sociologische of politiek-filosofische zin spreken we hier over het postmodernisme en de postmoderne tijd.
In de ontwikkelingslijn van ego-ontwikkeling of die van zelf-identiteit wordt dit ook wel het niveau van het ‘gevoelige zelf’ genoemd; het zelf dat zijn gevoelens tot zijn beschikking heeft en ze laat spreken.
Overstijgen en omvatten
Veel theoretici en onderzoekers op het gebied van ontwikkelingslijnen van de menselijke soort, van Clare Graves tot Abraham Maslow, van Jurgen Habermas tot Robert Kegan, van Jean Gebser tot Suzanne Cook-Greuter, van Sri Aurobindo tot James Baldwin, zijn het er over eens dat het hier gaat om het zesde niveau van menselijke ontwikkeling.
Belandt een cultuur of een persoon eenmaal op een bepaald niveau, dan zijn de lagere niveaus doorlopen. Een volgend niveau kan slechts bestaan bij de gratie van het vorige. Het hogere niveau is complexer en omvat en overstijgt de lagere niveaus. Dat betekent dus ook dat de lagere niveaus aanwezig blijven, ook al is een hoger niveau de dominante manier van zijn van een persoon of groep.
De glorie van het gevoelige zelf
Het gevoelige zelf was zich, al vanaf eind jaren ’60, welbewust van zijn voordelen boven dat van het traditionele of moderne zelf. Het is vrij van dogma’s, het verzet zich tegen hiërarchie, het is gevoelig voor het belang van de geslachtsidentiteit, het wil beslissen bij consensus, het is pluralistisch en relativistisch ingesteld, het legt de nadruk op affectieve warmte in plaats van koude rationaliteit, het is multicultureel ingesteld, het gaat uit van de intersubjectieve cultuurgebondenheid van de waarden en ‘waarheden’, het voelt een behoefte aan gelijke verdeling van macht en het zal privileges die gebaseerd zijn op traditie, status, positie of kennis ondermijnen.
Willen we al trots worden op Nederland?
Deze evolutie van cultuur en bewustzijn is in Californië, in Denemarken, in Duitsland, in Noorwegen en Zweden en andere Westerse welvarende maatschappijen bij dit gevoelige zelf aangekomen. Maar Nederland is hierin toch op een bepaalde manier wel kampioen. Als je naar de bovengenoemde kenmerken kijkt, is dat voor veel Nederlanders te herkennen als ‘Nederland op zijn best’. Nederland is, wellicht samen met Denemarken, het enige land, waarin de meeste facetten van deze cultuurlaag bij verreweg de meeste mensen aanwezig zijn. En dit ongeacht hun politieke voorkeur.
Voorbij ‘relativisme’ en ‘doe maar gewoon’?
Maar het gevoelige zelf is anti-hiërarchisch en wil niet denken in niveaus. Het wil niet veel weten van zijn geprivilegieerde plek in de evolutie van cultuur en bewustzijn. Toch zie ik daar, als ik me niet vergis, verandering in komen. Er wordt de laatste jaren veel aan gedaan om onze geschiedenis en cultuur opnieuw te waarderen. En die herwaardering geeft zicht op culturele bouwstenen waarop we nu leven. Nederland wordt een beetje zelfbewuster op het niveau de evolutie van cultuur en bewustzijn. Wow! Wellicht kunnen we dit beter ‘exporteren’ dan dat we het beschermen. We komen in een soort nieuwe gouden eeuw, maar dan anders.