Gaan we het redden in het antropoceen?

Het antropocentrisch tijdperk heeft geleid tot het antropoceen. Wat nu?

Als mensheid hebben we er alles aan gedaan om de natuur aan ons te onderwerpen om beter te overleven. Dat heeft veel gebracht, maar niet het veilig stellen van ons overleven. Dit wordt ook wel geduid als de overgang van het antropocentrische tijdperk, waarin het alleen om de mens ging, naar het antropoceen: Het tijdperk waarin de mens de evolutie op aarde in handen heeft. Gaat dat werken?

De tweede schok

Veel mensen komen er in hun leven achter dat ze aan het overleven zijn. Dat gebeurt meestal niet uit luxe, maar omdat hun manier van overleven niet meer werkt. Ik noem dit de tweede grote schok in je leven. Sommige mensen worden in hun hart en ziel geraakt door deze schok en slaan een nieuwe weg in. Anderen herstellen de ergste schade en gaan door zoals ze gewend waren. (Lees hier voor ‘eerste schok’) Precies zo gaat het op collectief niveau. We zitten in de tweede schok van de mensheid als geheel. Maar dringt die schok tot ons door? Slaan we een andere weg in of niet?

We leven in een staat van ontkenning

Schokkende gebeurtenissen in het persoonlijke leven, zijn zo dichtbij dat ze moeilijk te negeren zijn. De situatie van de mensheid op aarde kunnen we makkelijker op afstand houden. We begrijpen het mentaal wel, maar daarmee dringt het niet echt tot ons door. Het raakt niet echt ons hart en onze ziel en daarom veranderen we niet. Hoe zit deze ‘staat van ontkenning’ in elkaar? En kunnen we daar aan ontkomen?

Onbewust leven

Mensen leven veelal in de waan van de dag. ‘Het was inderdaad een beetje warm deze zomer, maar nu is het best wel weer te doen.’ En dat terwijl we waarschijnlijk weer in een volgend warmste seizoen ooit zitten. Voor de mens, als meest bewuste wezen op aarde, welke een geest heeft die vooruit kan zien en de situaties voorbij het moment kan doorgronden, een zeer beperkt gebruik van zijn mogelijkheden.

Het is een ramp die al gebeurd is

De aard van de problematiek helpt ook niet mee. De huidige ecologische en humanitaire ramp is weliswaar nog steeds aan de gang, maar is ook al gebeurd. (1.)  We komen er langzamerhand achter wat onze moderne manier van leven heeft aangericht. In de pragmatiek van ons dagelijkse bestaan laten we alleen de gevolgen tot ons doordringen als we er mee geconfronteerd worden. Maar dan kunnen we niet tot ons laten doordringen, dat het gevolgen zijn, die al decennia geleden veroorzaakt zijn. We staan er dus beroerder voor dan we feitelijk ervaren. Dat te beseffen, vergt van mensen dat ze even echt stil gaan staan bij de situatie. Maar wie doet dat? Wie heeft en neemt daar de ruimte voor? Zo nu en dan een retraite doen en je bezinnen op onze huidige situatie, is zo beschouwd niet alleen een luxe, maar ook een verantwoordelijkheid. Wetenschappelijk onderzoek doet op een andere manier hetzelfde.

‘Crisis’

Een andere moeilijkheid is dat we over een crisis praten. Te zeggen dat we in een crisis zitten, geeft hoop. Zolang we over een ‘crisis’ praten kunnen we denken dat het weer over gaat. Maar wat als het niet meer over gaat en dit de nieuwe toestand is? Het woord ‘crisis’ geeft een verwachting die wellicht helemaal niet gerechtvaardigd is. Sterker nog, het verduistert dat we nu met een ramp te maken hebben die we niet kunnen overzien en die wellicht niet meer ophoudt. (2.)

De natuur is ‘daar’

Het hele idee dat wij geen onderdeel van de natuur zijn, omdat we cultuurwezens zijn, maakt dat we de crisis blijven zien als iets buiten ons. We denken dat we het probleem kunnen oplossen met een bewustzijn van het niveau dat de problemen veroorzaakt heeft: Het moderne bewustzijn dat met zijn bekende middelen een voorliggend probleem aanpakt, en er een volgend probleem voor in de plaats brengt. Daarmee blijven we ons buiten de natuur opstellen in plaats van er mee samen te werken. Bruno Latour stelt dat het niet langer houdbaar is om de planeet aarde als een object te zien, want ze is niet onverschillig, ze slaat terug. Ze is een deelnemer geworden. (3.)

Je ‘geschokt zijn’ psychologiseren

Wellicht dringen de gevolgen van het moderne leven wel door, maar wordt het gepsychologiseerd. Het wordt een depressie die aangezien wordt voor een persoonlijk probleem ‘Wat is nog de zin van het leven?’ Heel voorstelbaar toch? Maar iets tot een persoonlijk probleem maken is tegengesteld aan je ervaring zien als een signaal voor iets groters. Vanuit een gedeprimeerde toestand is dat natuurlijk moeilijk.

Lemmingen-strategie

Wellicht zijn er ook neurotische en bizarre manieren van verantwoordelijkheid nemen en een signaal afgeven. Er bestaat een verhaal over lemmingengedrag dat zegt dat bij overbevolking een deel van de populatie zich opoffert en in zee duikt. Een interessante strategie. Mensen stappen op allerlei manieren uit. Dat mag toch ook als een signaal opgevat worden dat iets helemaal niet meer werkt?

Optimistisch blijven dan?

Als je je focust op alle positieve ontwikkelingen, zoals het opruimen van de plastic-soep die nu gestart is, het redden van de bijen hetgeen nu ter hand genomen wordt, dan zit je tenminste niet angstig bij de pakken neer. Volgens mij verdienen deze initiatieven onze krachtige en volle steun! Maar dat brengt de mensheid nog niet op het volgende niveau van bewustzijn. Dat gebeurt alleen als mensen op grote schaal de situatie tot hun hart en ziel laten doordringen.

Wordt het een fotofinish?

In het persoonlijke leven komen mensen meestal pas de gevolgen van hun manier van leven onder ogen als het niet anders meer kan. Ook als mensheid lijken we zo te reageren. Dat zou betekenen dat we onze manier van leven alleen kunnen veranderen in de mate waarin de rampen ons dagelijkse leven bereiken. Dan kunnen we alleen aanpakken wat in het heden boven water komt. Hoeveel natuur en mensen dan inmiddels ten onder zijn gegaan en of de overgeblevenen het redden weten we niet. We sturen aan op een fotofinish. Wie of wat gaat winnen? Vanuit het vermogen dat ons bewustzijn heeft, is het een armoede-scenario om het op een fotofinish te laten aankomen.

‘Wat een pessimistisch angstaanjagend verhaal!’

Ik krijg als reactie op bovenstaande regelmatig te horen dat ik pessimistisch doe en dat het toch geen zin heeft om mensen bang te maken. En angst is toch geen goede raadgever? Dat helpt toch niet? Nee, maar hoe krijg je een modern bewustzijn dat volhoudt dat we het best kunnen oplossen, maar dat zich niet werkelijk laat raken, door elkaar gerammeld? Hoe komt iemand met zijn hele wezen en niet alleen met zijn hoofd in de situatie terecht? De nadruk leggen op wat er best wel goed gaat wordt al snel een suja suja strategie. Net zomin als we uit pure verrukking onze persoonlijke manieren van overleven onder ogen komen, zullen we dat als mensheid doen, als we ons focussen op de dingen die best wel goed gaan. Bovendien zijn het twee verschillende onderwerpen: Goede werken verrichten en een volgend niveau van bewustzijn entameren.

Onze ‘staat van zijn’ is dat we ontkennen dat we ontkennen

Ik stel dat het moderne, maar ook het postmoderne niveau van bewustzijn, leeft in een ‘staat van ontkenning’. We zijn niet echt bewust onbekwaam ten aanzien van onze moderne individualistische en postmoderne narcistische zienswijze, ook al kennen we de kwalijke gevolgen er van. We leven liever in een ‘staat van zijn’ waarin we het comfortabel houden en van waaruit we ontkennen dat we de ernst van de situatie aan het ontkennen zijn. Hoe kan dat? (4.)

Het afgescheiden zelf ontkent nu eenmaal

Het is op individueel niveau al niet zo makkelijk om alle aspecten van je leven volledig eerlijk onder ogen te komen. ‘Ontkennen’ is in feite de normale toestand van het afgescheiden zelf, ego of hoe je het wilt noemen. Doe maar eens een klein stukje zelfonderzoek met de vraag: Wat pretendeer ik niet te weten? Dan kun je er snel achter komen hoe afscheiding werkt. Het afgescheiden zelf kan geen bewuste intuïtie of ‘weten’ hebben en kan het grotere geheel ook niet als zichzelf zien. Het ziet alleen zijn voorkeuren als zichzelf.

Voorbij ‘goed voelen’ gaan is vreugdevol

Het ‘afgescheiden zelf’ identificeert zich hetzij met datgene wat hij nastrevenswaard vindt, of met dat wat het niet wil, of doet ‘neutraal’. Deze neutraliteit is niet echt neutraal, maar is eigenlijk ook een ‘nee’. Alleen een ‘zelf’ dat voorbij zijn identificaties kan kijken kan zich echt openstellen. Dat ‘zelf’ heeft een bewustzijn dat in staat is in contact te staan met het leven als zichzelf, de ander als zichzelf en de wereld om hem heen als zichzelf. Dat bewustzijn lijdt pijn bij het zien van een vervuilde rivier op televisie omdat het weet dat het ook die rivier is. Dat bewustzijn kan zich bepaalde daden gewoon niet permitteren omdat, als het zich dat wel permitteert, zichzelf pijnigt. Een open en geraakt mens is onderdeel van het leven en kent onredelijke en ‘onveroorzaakte vreugde’. Een vreugde van werkelijk onderdeel zijn, voorbij of iets goed voelt of niet.

Pijn is onvermijdelijk, lijden is optioneel

We kunnen de eerste les van de Boeddha parafraseren: Er is pijn, ouderdom, ziekte ongemak, geweld, een menselijke conditie die veel schade veroorzaakt aan de mens zelf en de natuur. De Boeddha zag ook veel lijden. Hij ging zitten en wilde weten. Hij ontdekte dat pijn niet vermeden hoeft te worden en dat lijden optioneel is. Je kunt open zijn naar alle aspecten van het leven, fijn, pijnlijk, ‘goed’ of ‘niet goed’. Je kunt met je hart en ziel open blijven. Dat geeft een onredelijke vreugde voorbij pijn en lijden. Hoge optie? Ja. Maar hij ging er aan staan. Waarom wij niet?

De volgende fase van menselijke ontwikkeling is Spiritueel

Veel leraren in het domein van evolutionaire mystiek of spiritualiteit, maar ook wetenschappers op het gebied van de evolutie van bewustzijn, kondigen al langere tijd aan dat de geestkracht van een volgend niveau van bewustzijn, mee gaat doen in de evolutie van mens-zijn. De tijd lijkt aangebroken dat dit het geval is. Wat betekent dat? Het veronderstelt in ieder geval dat mens-zijn een minder afgescheiden gefragmenteerd en gebroken aangelegenheid gaat worden. Anders gezegd: Het betekent dat we als mens meer heel zullen zijn, omdat we meer van onze vermogens gaan gebruiken.

Geen retroromantiek in het antropoceen

Terug naar de natuur gaan en de moderne samenleving achter je laten wordt sinds de opkomst van de moderniteit wel gezien als een vorm van heel worden en genezen. Met de onderkenning dat we in het antropoceen zijn aangekomen, wordt meteen duidelijk dat zoiets niet bestaat. Je kunt niet terug naar de situatie waarin we nog van niets wisten. De mens kan zich alleen via voortgaande ontwikkeling bewust terugplaatsen in de biotoop aarde. Het is niet  – terug naar -, maar  – verder naar -.

Het antropoceen heeft potentie

Als ik optimistisch ben, is het vooral omdat het volgende niveau van bewustzijn begint te gloren. In Spiral Dynamics wordt dit  bewustzijnsniveau aangeduid met de kleuren Geel/Turkoois. Onderzoekers op het gebied van de evolutie van bewustzijn kunnen in percentages aangeven hoeveel mensen daar zijn aangekomen. En de percentages nemen toe. Zeker in landen waar mensen tijd, ruimte en geld hebben om zich aan bewuste ontwikkeling te wijden. En het is vooral daar waar mijn optimisme ligt. Zij het dat dit alleen gaat gebeuren als mensen zich zo nu en dan terugtrekken om de situatie echt tot zich te laten doordringen opdat je als mens verandert en van daaruit je bijdrage gaat leveren. (5.) (Zie ook Centaurtraject Venwoude Levensschool.)

Noten:

1. Zie ook Bruno Latour Oog in oog met Gaia p. 24.
2. Zie ook Bruno Latour Oog in oog met Gaia p. 22.
3. Bruno  Latour schrijft hier over in zijn boek Oog in oog met Gaia. Hij behandelt daar de aarde als medespeler. De oude natuur wijkt voor een wezen in beweging, waarin menselijke activiteit en natuurlijke wereld talloze onverwachte verbindingen aangaan. Gaia.
4. Terry Patten noemt deze staat van ontkenning een ‘consensus trance’ en een ‘collectie sleep’. A new Republic of the Hart. An ethos for revolutionairen p. 22, 23.
5. Terry Patten doet in zijn boek  A new Republic of the Hart. An ethos for Revolutionaries  een poging een zo volledig mogelijk overzicht te geven van onze situatie en wat het betekent om in deze tijd een factor te zijn in het op handen zijnde evolutionaire proces.Ook geeft hij aan wat de vormen van zelfonderzoek en oefening zijn die ons meer heel kunnen maken opdat degene die we zijn het werkt kan doen wat nodig is.