Update leiderschapsideaal: de Centaur

Leiderschap?

Is leiderschap aangeboren, of kun je het verwerven? Is het een management-vaardighied of een politieke kunst? Is het iets van het openbare leven of is het persoonlijk? Of gaat het om een kwaliteit die afhangt van de manier waarop je leiding over je leven neemt? Vanuit integraal oogpunt bepaalt jouw persoonlijke ontwikkeling de kwaliteit van leiderschap op alle vlakken van je leven. Hoe werkt dat? En wat betekent dat potentieel voor jou? Zie ook Training de Centaur >

Grieks leiderschapsideaal

In de Griekse mythologie werden de godenzonen tot leider opgevoed door centaur Chiron. Deze centaur was aan de bovenkant een mens en aan de onderkant een paard. Centaur Chiron is het prototype van een goede en wijze leider op alle vlakken van het leven. Dit Griekse leiderschapsideaal werd een metafoor voor het denken over leiderschap en persoonlijk leiderschap in onze tijd.

Updates van leiderschapsideaal

In de loop van de geschiedenis werd teruggegrepen op dit Griekse leiderschapsideaal. Zo schreef Machiavelli in ‘De heerser’: ‘Dit feit dat men iemand als opvoeder had die half dier half mens was, betekent niets anders dan dat een heerser in staat moet zijn van beide naturen gebruik te maken.’ *  Dat wil zeggen van het dierlijke in de mens en het geestelijke in de mens.
In de jaren 60 en ’70 van de vorige eeuw,  werd dit verder uitgewerkt in de Humanistische Psychologie ten behoeve van de optimale ‘zelfactualisatie’.
Daarna ontwikkelde Ken Wilber het begrip verder, voor een ‘leven in visie’. Hij liet zich inspireren door Sri Aurobindo en het begrip ‘Visioenlogica’. Hij ‘upgrade’ daarmee het begrip Centaur uit de Humanistische Psychologie naar het Integrale niveau van ontwikkeling en bewustzijn.
Hier onder vindt je de ontwikkelingsfases waarop deze vorm van Leiderschap voor deze tijd is gebaseerd.

Het dierlijke

Wie wel eens jonge katjes of puppies heeft gehad kan al snel zien dat de sterkste van het stel meer kansen heeft. Bij dieren die in een hiërarchisch verband leven, zoals leeuwen, primaten en vele andere hogere zoogdieren, heeft fysieke dominantie ook gevolgen voor je positie in de groep en je mogelijkheden om nakomelingen voort te brengen. Ook bij mensen die, in het begin van de menselijke evolutie, in clans leefden kunnen fysieke vermogens doorslaggevend zijn. Het ego of ‘zelf’ speelt op dit niveau, dat zich moet beperken tot overleven, nog geen rol. Het gaat om het volgen van de instinctieve overlevingsimpulsen. (Het instinctieve zelf)
( In termen van Spiral Dynamics betreft het hier het BEIGE waardesysteem.)

Leiderschap moet slim zijn

Maar zelfs bij dieren is de fysieke kracht niet het enige wat telt. In gevechten die bepalen wie de baas is of van wie het territorium wordt, speelt ook mee wie de slimste is. Ook bij mensen die in stammen leven, is slim zijn, uitgekookt zijn, vindingrijk zijn en creatief zijn, zeer behulpzaam voor je plek in de stam. Nog mooier is het als je fysieke kracht kunt paren aan een ‘weten over hoe de hele stam het beste kan overleven’. Iedere jongen of meisje die wel eens in een jeugdgang heeft gezeten, heeft hiervan kunnen proeven.
(In termen van Spiral Dynamics gaat het hier over het PAARSE waardesysteem met het ‘magische zelf’. Daarin gaat het over de onderlinge verwantschap. Of het gaat over macht zoals in het RODE waardesysteem met het ‘egocentrische zelf’ aan het roer.)

De collectieve evolutie van de geest

De evolutie van de menselijke soort hangt nauw samen met het feit dat de mens een ‘mind’ of ‘geest’ heeft. De evolutie van de mens gaat door een aantal ontwikkelingsniveaus heen. Mensen die op het pré-culturele niveau van bewustzijn (BEIGE, PAARS en ROOD) leven, gebruiken een heel andere mindset dan mensen die op het traditionele bewustzijns-niveau (BLAUW) leven. En mensen die op het moderne (ORANJE) of postmoderne (GROENE), of het integrale (GEEL / TURKOOISE) niveau van bewustzijn leven hebben weer een heel andere mindset. Anders gesteld: Op elk niveau van bewustzijn wordt het dierlijke aspect van de mens, heel anders beïnvloed door het geestelijke aspect. En elk niveau heeft zijn verworvenheden en zijn schaduwzijden. Nog anders geformuleerd: Wat een Centaur is (hoe het dierlijke wordt aangedreven door het menselijke) wordt mede bepaald door het collectieve niveau van ontwikkeling van geest en bewustzijn.
(Zie voor meer over collectieve evolutie >> )

Het traditionele leiderschap

In een traditionele cultuur is leiderschap verbonden aan het vermogen om een cultuur vorm te geven van absolute hogere ‘waarden en waarheden’. Dat start meestal in de de vorm van een godsdienst. Dit niveau van bewustzijn deelt het menselijke wezen in tweeën. De lagere dierlijke amorele driften van het vlees worden onderworpen aan de hogere algemeen geldende ‘waarheden’ van de geest. Leiderschap over je leven hebben, betekent hier dat je gevoelens en emoties weet te onderdrukken, dat je de collectieve hogere waarheden verabsoluteert en desnoods met geweld, inquisitie en kruistochten in stand houdt en verbreidt. De verworvenheid van dit niveau bestaat er onder andere uit dat het hiërarchie, structuur en organisatie weet aan te leggen waardoor continuïteit en betrouwbaarheid ontstaat. In de opvoeding wordt dit niveau aangelegd door het invoeren van ethische en morele maatstaven waaraan kinderen zich dienen te houden. Dat is belangrijk om er later mee te leren omgaan en te kunnen variëren en er mee te spelen. Het ‘conformistische zelf’ of ‘mythische zelf’ functioneert het beste op dit niveau van bewustzijn.
(In termen van Spiral Dynamics gaat het hier om het BlAUWE waardesysteem.)

Het moderne leiderschap

In de Westerse verlichting ontstond het autonome individu. Vanuit het heden bezien is het nauwelijks voor te stellen dat het individu er ooit niet was. Het ‘individualistisch zelf’ dat het beste functioneert op het moderne niveau van culturele en maatschappelijke ontwikkeling, onderdrukt ook de driften en emoties. In dit geval worden ze niet ondergeschikt gemaakt aan collectieve gemeenschappelijke waarden, maar aan het individuele intellect en de ideeën die daarin voortgebracht worden betreffende vakkennis en deskundigheid om tot succes te komen. (Daarom wordt het ‘zelf’ op dit niveau ook wel het ‘Achiever self’ genoemd.) Niet ‘geloven’, maar ‘weten hoe het zit’ en op basis daar van ‘deskundig en succesvol zijn’, wordt leidend. Het moderne zelf ziet het lichaam als een ding en instrument. Als je weet hoe het werkt, kun je het naar eigen inzicht gebruiken. De meeste denkers op dit bewustzijnsniveau gaan er van uit dat we als onbeschreven blad ter wereld komen en dat we via opvoeding, scholing en training een volwaardig mens kunnen worden. Er wordt naar gestreefd om het lichaam, maar ook de natuur, te onderworpen aan mijn en onze wil. Succesvol leiding over je leven nemen, betekent dat je je kennis en vaardigheden weet te benutten in je rol van burger, zakenman, wetenschapper etc. (Meer over het moderne zelf >>)
(In termen van Spiral Dynamics gaat het hier om het ORANJE waardesysteem.)

Het postmoderne leiderschap

De postmoderne tijd kenmerkt zich door het relativeren en deconstrueren van alle waarden en waarheden. Alles wordt gezien als een interpretatie en elke uitspraak als culturele bepaald. Dat betekent dat er geen onderscheid meer bestaat tussen feiten en interpretaties. (Geen onderscheid tussen epistemologie en ontologie/ tussen kennen en zijn, tussen poëzie en wetenschap.) Dit legt de weg open naar ‘post truth’. Het ‘zelf’ dat op dit niveau van maatschappelijke en culturele ontwikkeling het beste functioneert staat te boek als het ‘gevoelige zelf’. Dit ‘zelf’ vindt het belangrijk dat iedereen zijn subjectieve gevoelens, gedachtes en perspectieven in het geding brengt. Leiderschap als begrip is taboe, ‘want we zijn allemaal gelijk.’ Dat in de werkelijkheid niets gelijk is en iedereen en alles naar allerlei maatstaven zowel horizontaal als verticaal een andere plaats inneemt, wordt ontkend. ‘Iedereen is gelijk, omdat ongelijkheid moreel verwerpelijk is.’
De grootste verworvenheid van dit bewustzijnsniveau is, dat de subjectiviteit als gevoelde innerlijke realiteit, weer zijn intrede doet. Tevens is het een grote verworvenheid van dit ‘zelf’ dat het gevoelens en emoties niet meer onderdrukt. Dit ‘zelf’ vindt het welhaast heerlijk om veel gevoelens te hebben en een portie schaduwwerk te doen om de onderdrukte gevoelens toe te eigenen. Dit bewustzijnsniveau heeft de tendens om het dierlijke en het geestelijke in de mens weer bij elkaar te brengen. Het gaat hem om een geïntegreerd, open en eerlijk zelf.
Het nadeel van dit bewustzijnsniveau is echter dat, zonder onderscheid tussen gevoel en of iets echt zo is, en zonder training van het innerlijk oog, een gevoel self-evident dreigt te worden: ‘Het is zo omdat ik het zo voel’. In plaats van een afgescheiden mentaal ego, hebben we dan een afgescheiden gevoels-ego.
Dit ‘gevoelige zelf’ is anti-hierarchisch, maar is daarin hiërarchisch: Hiërarchie mag niet. Ongelijkwaardigheid mag ook niet. Die positie leidt daarom vaak tot een inherentie slachtofferpositie met een assertieve positieve discriminatoire houding. En dat is nooit genoeg omdat het bestaan op zichzelf, naar de maatstaf van ‘gelijkheid’u eenmaal niet ‘eerlijk’ of ‘rechtvaardig’ in elkaar zit. Dit leidt ook tot een politieke correctheid waarbij ‘de zwakkeren’ bescherm kunnen worden, op een manier dat hun mogelijkheden en potenties om voor zichzelf te kunnen zorgen onderschat worden.
Dit postmoderne niveau van bewustzijn, verliest het zicht op het onderscheid tussen feit en fictie. Het individu wordt gedefinieerd en ‘gemaakt’ door zelfinterpretatie. Daarmee wordt impliciet ontkend dat er een onderliggend ‘zijn’ is dat zich aan interpretatie onttrekt en alleen door ‘waarheidsvinding’ te benaderen is.  (Meer over het gevoelige postmoderne zelf >> en over Post Truth bewustzijn >>) (In termen van Spiral Dynamics gaat het hier om het GROENE waardesysteem.)

Het integrale leiderschap

De laatste 15 jaar zijn steeds meer mensen op zoek naar nieuwe vormen van leiderschap. Het taboe op leiderschap binnen de postmoderne cultuur, leidden niet tot kwaliteit. Men zag in dat het nodig was om vanuit leiderschap tot resultaten te komen. Daarbij moesten ongewenste vormen van hiërarchie en overheersing weliswaar vermeden worden, maar mocht hiërarchie en structuur wel weer ingezet worden.
Het leiderschap moest vooral persoonlijk zijn. In plaats van ‘weten hoe de wereld werkt’, was het nu van belang om te weten hoe het leiderschap van ‘mijzelf’ werkt in dienst van het leveren van een bijdrage. Zo konden allerlei vaardigheden op het gebied van coaching en mind-set ingezet worden. ‘Ik zelf’ werd het toepassingsdomein. En als ik mijn eigen ‘mijzelf’ tot een bepaalde kwaliteit van leiderschap had gebracht, kon zich dat gaan uitdrukken in mijn rol als manager, teamleider, vader, moeder etc. Het werd voor ieder zichzelf respecterende persoon ‘in’ om een visie te hebben. Geen waarheden of ideologieën meer, zoals het traditionele en moderne zelf dat hadden, maar eigen persoonlijke gevoelens, intuïties, ideeën en strategieën om een bijdrage te kunnen leveren. Daarbij mochten alle verworvenheden uit alle voorgaande fases gebruikt worden als ze waardevol waren. Dit ‘integrale zelf’ heeft geen vasts identificaties meer. Ook identificeert het zich niet met ‘geen identificatie’, zoals het gevoelige postsmoderne zelf. Het kiest zijn tijdelijke mindsets waar nuttig en waardevol om een bijdrage te leveren. Het is reconstructief in plaats van deconstructief. Omdat er geen vaste identificatie meer is, neemt de angst om iets te verliezen enorm af.
(In termen van Spiral Dynamics gaat het hier om het GELE waardesysteem.)

Kritische noot bij persoonlijk leiderschap

Mensen die een meer spirituele kijk op het bestaan hadden, gingen vervolgens benadrukken dat het persoonlijk leiderschap niet aangesloten was op het leven, op het grotere geheel van …..  de organisatie, de samenleving, de aarde etc. Het persoonlijk leiderschap bleef vooral persoonlijk. Hoe moreel verheven het ook was, in de manier waarop het zich weidde aan het grotere geheel, bleef het gebaseerd op het ego en het afgescheiden zelf. En dit afgescheiden zelf ging zichzelf sturen met behulp van kennis en tools die het  bijvoorbeeld in een NLP-cursus had opgedaan. De geest die ‘weet hoe het zit’ en ‘hoe het werkt’, neemt nu zowel lichaam als geest in gebruik. De enorme ontwikkeling van de neurologie en de popularisering daarvan droeg flink bij aan dit bewustzijnsniveau. Maar daarmee zijn we nog niet doorgedrongen tot wat we zijn als onderdeel van het leven zelf. Het intellect dreigt de dominante positie in te nemen. Dan verliezen de kijk op het feit dat we een integraal wezen zijn, dat integraal onderdeel is van het leven zelf. Een wezen dat is opgebouwd uit ‘Body, Mind en Soul’. Een wezen onlosmakelijk verbonden is met het grotere geheel. Om dat te beseffen is niet het resultaat van een hoog moreel niveau, maar van zelfrealisatie. Als we niet van binnenin weten en ervaren dat we ook het geheel ‘zijn’, blijven we afgescheiden en reproduceren we de problemen van de mensheid die er nu zijn.

Spiritueel leiderschap

Ken Wilber definieert de spirituele ontwikkelingslijn als een lijn waarop een persoon voor zichzelf leert vast te stellen wat het allerbelangrijkste en meest waardevolle voor hem is: Dat wat voor iemand ‘het hogere’ is in de zin van ‘het ware, het goede en het schone’. Wat zou er gebeuren als, onze inmiddels verworven innerlijke wereld van gevoelens en verbanden, zich aan liet sturen door het hogere? Niet het hogere van kerk, staat of overheid, maar van het hogere waar ik vanuit mijzelf, voorbij mijn ego, contact mee heb? Wat zou er gebeuren als de geest zich niet meer afscheidde van het leven, zoals het afgescheiden zelf dat doet. Wat zou er gebeuren als we een ‘zelf’ hadden dat weet dat wij  inherent verbonden zijn met het grotere geheel? Dan ‘heb je’ niet een visie, maar dan ‘ben je’ visie. Je hebt geen kennis over iets, maar je weet iets, omdat je er mee samenvalt. Je ‘bent’ een stukje leven dat verbonden is met het leven en het grotere geheel. Je kennis is niet van een afgescheiden aard (separate knowledge), maar je weet iets omdat je er mee verbonden bent. Sterker nog, omdat je er zelf deel van uitmaakt. (Knowledge by identity). De zorg en liefde voor jezelf is geen andere zorg dan de zorg voor het grotere geheel waarmee je je verbonden weet. (Meer over dit niveau van bewustzijn >> ) (In termen van Spiral Dynamics gaat het hier om het TURKOOISE waardesysteem.

Update ‘Centaur’: Het Unieke Zelf

Maar welk ‘zelf’ is daartoe in staat? De metafoor dat je een puzzelstukje in een grotere puzzle bent, kan ons hier helpen. Het Westerse individu dat voortgekomen is uit de Westerse verlichting, is geneigd te denken dat hij alles uit zichzelf kan halen en dat hij een uniek puzzelstukje is. Maar het puzzelstukje dat een ‘afgescheiden zelf’ is, is het geheel van de puzzel kwijt.
Het Oosterse denken benadrukt dat ‘Verlichting’ betekent dat we juist geen individu zijn, maar uiteindelijk onderdeel zijn van ‘bewustzijn’ wat er gewoon is. Anders gesteld: We zijn het geheel van de puzzel zijn, zonder afzonderlijke stukjes. Maar dan zijn we kwijt dat we een individueel en uniek stukje zijn.
Zou het waar kunnen zijn dat we een uniek stukje binnen de grote puzzel zijn? Dit niet als leuk idee, waarmee we een nieuwe ideologische richting in slaan, maar als een onderkenning van de aard van de werkelijkheid van mijzelf? De mens die zich op een bewuste manier bewust is van dit feit realiseert zich als een zelf dat dit weet: het ‘Uniek Zelf’. (Zie meer over ‘Het Unieke Zelf’ >> )

Bewustzijnssprong

Dit is een bewustzijnssprong. Het is geen methode of trucje, maar een ‘waarheidsvinding’. We leven dan in het wonder dat ‘leven’ en ‘evolutie’ heet, op een manier die past bij wie ‘ik ben’. Op dit niveau van het ‘unieke evolutionaire bewustzijn’, kiezen we bewust voor het hogere, voor dat wat voor ons het meeste waarde heeft. Zo ontstaat een ‘evolutionaire roeping’, die niet -cultureel ethisch-, maar -spiritueel ethisch- is. Het is een moeiteloze verplichting aan ons hart. En daarbij zijn we bereid alles te gebruiken wat de menselijke soort in de evolutie van zijn bewustzijn, heeft voortgebracht. Daarin zijn lichaam, hart, geest en ziel, in verbinding met omringende leven en zijn we constant aan het zoeken naar de ‘juiste’ manifestatie. Daarom spreken we op dit niveau ook wel van  Integraal Leiderschap. Een leiderschap gebaseerd op een geïntegreerde benadering van ‘Body, Mind en Soul’, ‘Duaal’ en ‘Non-Duaal’, ten behoeve van jezelf, de ander en de wereld.

Training Integraal Leiderschap: De Centaur

* Machiavelli, ‘De heerser’, Atheneum-Polak & Van Gennep 1976. p. 136

Update 31 okt. 2021