Het oude en het nieuwe
Er lijken twee groepen te bestaan. Degenen die vooruitgang en moderne technische verworvenheden omarmen: de stijgers. Degenen die tradities en de menselijke maat voorop stellen: de dalers. Stijgers en dalers sluiten elkaar uit. Dat gebeurt in elke volgende fase van de moderniteit. Maar dat hoeft niet zo te blijven. Er bestaat een meer gezonde ontwikkeling dan polarisatie door uitsluiting. De integrale benadering maakt dat duidelijk. Hoe zit dat?
De tweede schok
Ik muntte de term ‘tweede schok’ om het moment aan te geven, waarop we ons realiseren dat al onze manieren van overleven gefaald hebben. Er ontstaat een besef dat we niet op dezelfde manier verder kunnen.
We leven in ‘vooruitgang’ die moet voorkomen dat lastige momenten uit ons verleden terugkeren. Die momenten uit het verleden duid ik aan met de term ‘eerste schok‘. In de tweede schok worden we geconfronteerd met het falen van onze strategieën om niet meer aangedaan te raken.
In het huidige tijdsgewricht worden we op collectief niveau geconfronteerd met het falen van onze overlevingsstrategieën. Daarom noem ik de huidige tijd die van ‘de tweede schok van de mensheid‘. Het neemt de vorm aan van een meta-crisis. Crises kunnen, onder bepaalde voorwaarden louterend zijn. Maar vooral als we er op een gezonde manier doorheen groeien. Maar dat gebeurt initieel meestal niet. Meestal is er eerst een polarisatie tussen de stijgers en de dalers.
Ongezonde groei: Phobos
De drang tot groei, bloei en ontwikkeling is inherent aan ons menszijn en wordt ook wel ‘Eros genoemd. Sinds we weten dat ons maatschappij, de cultuur, wijzelf, de wetenschap, ja alles in een evolutionaire ontvouwing is, razen we voort. In de moderne tijd komen we er achter dat wij onderdeel van die ontwikkeling zijn en ontstaat de obsessie om daarin verwikkeld te zijn, wellicht uit angst iets mis te lopen. Het is de weg vooruit, zonder nog te rusten in het bestaan. Het is de weg van de stijgers. Dan is er al snel een streven, een Eros, zonder overgave, zonder Agape. Dat heet ook wel Phobos. De fysieke ondergrond van ons leven en het lichaam worden genegeerd en de afgescheiden geest raast door. (Zie voor meer over Eros.) Het is een holle ontlijving die afziet van het ritme van de biologische ondergrond van het bestaan. Individuen blazen zichzelf op tot mythische proporties. Stijgers en dalers sluiten elkaar uit bij Phobos.
Het moderne technocratische beheersingsmodel
Een deel van de bevolking leeft in de Phobos van vooruitgang door beheersing, van meer efficiëntie en effectiviteit met behulp van wetenschap en technologie. Het zwaartepunt van het bewustzijn is daarbij vaak wereld- en euro-centrisch. Een ontzielde rationaliteit staat tegenover het verlangen naar collectieve identificatie met iets wat bindt en herkenbaar is. De geest raast door zonder zelfherkenning, want vooral gelovend in de objectieve materiële werkelijkheid. Stijgers en dalers sluiten elkaar uit.
Ongezonde behoudendheid: Tantanos
Iedereen kent waarschijnlijk ook het verlangen om zich over te geven aan het bestaan zoals het is. Dat noemen we ook wel ‘Agape’. Het wordt soms ook een manier om te ontsnappen aan groei en ontwikkeling. Dit kan een correctie op Phobos zijn, maar het kan ook een weigering zijn om mee te bewegen en te groeien. Het kan een identificatie en gehechtheid aan het bestaande zijn. Dat is de weg van de dalers. Dat is een ongezonde vormen van overgave, Agape zonder Eros, ook wel aangeduid als Thantanos. Het kan een narcistisch en hedonistisch streven naar vaak fysiek welbevinden zijn, zonder oog voor de ander en het lot van de wereld. Maar het kan ook een collectieve verschijningsvorm krijgen; ‘Terug naar onze oorspronkelijke cultuur.’ Stijgers en dalers sluiten elkaar uit.
Het traditionele behoudende
Het verlangen naar hoe het ooit was is regressief en retro-romantische. Het is ook vaak een terugkeer naar het metafysische wereldbeeld. Er wordt uitgegaan van een opzichzelfstaande wereld die buiten ons bestaat. Een wereld waar wij dan in leven. In een traditionele cultuur met een traditioneel wereldbeeld zijn wij geen onderdeel van de ontvouwing, maar staan we daar buiten. Tegelijkertijd wil men terug naar de normaliteit van die wereld buiten ons, terug naar ‘toen het nog normaal was’; Stijgers en dalers sluiten elkaar uit.
Weerzin tegen de menshouderij
Er heerst überhaupt een weerzin tegen de ledigheid waar velen zichzelf in terugvinden. We leven niet alleen in een tijd van de ‘dierhouderij’, maar ook in die van de ‘menshouderij‘. We lijken niet te kunnen ontsnappen aan de mechanismen van de de rationaliteit van beheersing. We worden opgenomen in een steeds anoniemere wereld, zonder een bezield centrum, zonder enige steun voor de waarde van onze individuele inzet voor het collectief. We ‘mogen’ het allemaal uit onszelf halen met steeds meer middelen en illusies van controle. Phobos in extremo.
Het verlangen naar collectieve mythes
De geestelijke armoede is een voedingsbodem voor een verlangen naar bezieling dat zich voordoet in allerlei gedaanten. Er tuigen zich, vaak ondersteund door virtuele sferen, al dan niet geheime netwerken op, die weer collectieve mythische zingeving creëren. Dit loopt uiteen van ideeën over de terugkeer naar bepaalde maatschappij, zoals een Keizerrijk of naar een bepaalde mannelijkheid of manier van vrouw zijn. Dit weerspiegelt zich in talloze films en computerspelen. De moderniteit wordt belaagd door mythische regressies van deels zeer bedenkelijke allooi. Het doorgronden van de onderliggende behoefte aan deze mythische werelden is denk ik nog belangrijker dan het vaststellen van de signatuur ervan. Want het is ondertussen ook een, wellicht onbeholpen, poging tot de geestelijke betovering en de bezieling weer terug te brengen zowel op individueel als collectief niveau.
Gezonde ontwikkeling: Eros en Agape
Er zijn wel gezonde manieren van leven die tegemoet komen aan de menselijke drang tot zelfoverstijging, tot meer, tot beter en mooier tot het dienen van het goede het ware en het schone. Tot het tegemoetkomen aan de mens als een wezen dat opgenomen is in de gemeenschap en die de gemeenschap vormt. Deze vormen doen twee dingen tegelijkertijd. Ten eerste: ze includeren. Dat wil zeggen, ze geven zich over aan wat is en belichamen dat: Agape. Ten tweede: ze overstijgen: Eros. Gezonde groei en ontwikkeling bestaat zowel uit overstijgen als omvatten. Dan is groeien een beweging die het waardevolle van het oude meeneemt naar het nieuwe.
De Integrale benadering
Een integrale benadering neemt alle waardevolle elementen van de voorgaande fases van de menselijke evolutie mee. In de integrale benadering die de laatste 50 jaar is ontstaan wordt onderkend dat het falen van het integreren van de grote wijsheid tradities in de moderne tijd een van de oorzaken van de huidige crisis is. De grote wijsheid tradities hebben allemaal een spirituele kern die de individuele en collectieve binnenwereld van mensen bedienden. Omdat de grote tradities zich ook tot godsdiensten vormden met een autoritair patriarchaal, homofoob karakter, wilden we ze niet meer in de postmoderne tijd. En nu zitten we met de brokken. In plaats van een Christendom, Islam, Hindoeïsme en Boedhisme, om de belangrijkste te noemen, doorgroeiden naar het moderne en postmoderne niveau van bewustzijn, bleven ze hangen in de traditionele tijd. En nu mensen de ontzielde meta-moderne tijd willen ontsnappen, zien we een krachtige neiging naar het herstellen van de traditionele waarden met bij behorende maatschappij en staatsvorm uit de premoderne tijd. Er is niets beschikbaar om door te groeien. We kunnen alleen ‘terug’. De integrale benadering heeft wel een traditie. Sri Aurobindo en Ken Wilber zijn daar belangrijke grondleggers van. Ook bestaat er inmiddels een Integrale beweging die het opkomende niveau van menselijke evolutie waarin wel wordt overstegen en omvat probeert te beschrijven, te leven en te voeden via zelfonderzoek en oefening. de Omega Levensschool probeert een van die plekken te zijn.