Hypermoreel of immoreel (+ Audio)
Sommigen beweren dat we in een immorele tijd leven. Anderen beweren dat we juist in een hypermorele tijd leven, omdat we elkaar voortdurend de maat nemen. Wat is hier aan de hand? Wat is de basis van ons morele bewustzijn en hoe is het daarmee gesteld? Is onze tijd hypermoreel of immoreel?
De basis van moreel bewustzijn is innerlijke waardigheid
Als een mens weet dat hij een waardevol wezen is, zal hij anderen ook als waardevol zien. Als een mens daarentegen affectief verwaarloosd is, wordt het moeilijk om zichzelf te ervaren als waardig en waardevol. Dan is het ook moeilijk om de ander als een waardig en waardevol mens te zien en te behandelen. Het is dan makkelijk om schaamteloos het eigen perspectief te laten gelden. Dan is moreel besef ver weg. 1.) Is onze tijd dan hypermoreel of immoreel?
‘Trots’ en ‘schaamte’ bij de primaten
Woorden als ‘trots’, ‘waardig’ en ‘fier’ enerzijds en ‘waardeloos’, ‘betekenisloos’ en ‘minderwaardig’ zijn talige benamingen van gevoelens die we kunnen hebben. Dit is voortdurend aan de gang. Daarmee evalueren we ook onze plek in de sociale orde. Die plek bepaalt vaak ook wat je wel en niet ten opzichte van elkaar kunt maken. Als je dingen doet die je niet kunt maken gaat je saldo op je emotionele bankrekening in relatie tot de mensen om je heen omlaag. Als we waarde weten toe te voegen gaat het saldo omhoog.
Ook bij de apen bestaat er iets als ‘mores’
Bij hogere zoogdieren die in een groep leven bestaat er ook zoiets als ‘mores’. Zo kan een aap die hoger in de hiërarchie zit zich meer permitteren dan een aap die lager in de hiërarchie staat. Als het wijfje van het alfa-mannetje een kind heeft, mag de dochter van een te laaggeplaatst vrouwtje daar niet zomaar mee spelen. Als ze dat toch probeert, wordt dat afgekapt door het wijfje van het alfa-mannetje. Dan krimpt het apenmeisje ineen en trekt zich terug. Hoewel dit nog geen moreel besef is, is dit wel een soort schaamte omdat haar ‘waarde’ wordt ontkend. Ook kan er een expressie van trost en overwinning komen als het uiteindelijk toch lukt en toegestaan wordt.
De mens leeft in zijn perceptie
Kleine kinderen leven ook nog in een soort ‘apenkolonie’. Maar vanaf het moment dat taal en duiding mogelijk wordt, leeft een mens in zijn perceptie van de situatie. Een mens kan door de tijd heen leren begrijpen wat in bepaalde situaties al dan niet geoorloofd is. Dan weet hij van tevoren dat bepaald gedrag ongewenst is. Dit is een soort eerste ‘upgrade’ van het functioneren van mensapen. Bij ons doet daarbij het denkvermogen mee. Daarom wordt de werking van onze geest op dit rudimentaire niveau ook wel aangeduid als het ‘apenverstand’. Dit apenverstand stuurt mensen ook op latere leeftijd aan.
Innerlijke waardigheid
Het leerproces om tot moreel, begint al veel vroeg. Dat begint met een liefdevolle aanraking, waardoor we, eerst onbewust, leren dat we waardevol zijn in relatie tot de ander. (zie ook ‘De ethiek van je hart en schaamte‘.) Dit kan zich later uitbreiden naar een bewust besef van de eigen waarde en de verwoording daarvan. Dan kan een het kind de moed opbrengen om maatstaven aan te leggen die het wil laten tellen voor zichzelf en wellicht voor situaties en anderen. Dan kan een het ineens zeggen ‘Ik vind het niet eerlijk.’ of ‘Dat vindt ik zielig.’.
Handelen op basis van morele ontwikkeling
Het kind kan dan gaan participeren vanuit een innerlijk zoeken naar wat liefdevol, waardig open, eerlijk, billijk en rechtvaardig is. De eigen waardigheid wordt meegebracht in allerlei situaties. Er ontstaat een gevoel van fierheid als in een situatie de meegebrachte waarden gehonoreerd worden. Er ontstaat een gevoel van pijn in de vorm van schaamte als dat niet gebeurt. Zelfs plaatsvervangende schaamte kan optreden als een ander niet tegemoetkomt aan bepaalde waardes.
Culturele schaamte en aanpassing
Iedereen heeft wel eens naar zich toe gekregen. ‘Daar moet je je voor schamen’, of ‘Dat valt me nu van je tegen’. Iemand anders legt dat een maatstaf over je gedrag heen. Of ik mij maar wil gaan schamen. Als je je daaraan aanpast zonder je eigen innerlijke standaard te checken, spreken we van culturele schaamte. Je schaamt je omdat het zo hoort, maar niet omdat je innerlijke besef je dat gebiedt.
De conventionele mens
Iemand die volgens de culturele standaarden leeft heeft wellicht wel eigen morele referenties, maar hij past zich aan: hij vindt bijvoorbeeld ‘nee’, maar hij doet naar buiten toe ‘ja’. Als iemand deze houding aanneemt brengt hij zijn vermogen om een eigen innerlijke standaard te hebben niet in het geding en laat zijn innerlijke individualiteit niet spreken. Maar deze conventionele mens kan ook standvastig voor bepaalde waarden en normen gaan staan, zonder dat dat deze van binnenuit echt ervaren worden. Hoe belangrijk het handhaven van waarden en normen ook is, dit is vanuit het bewuste perspectief geen vrij mens, en hoewel wellicht iemand die voor de goede zaak staat toch een ‘moral animal’.
Ik ben OK omdat het voor mij goed is
De tegenovergestelde houding bestaat sinds de postmoderne tijd ook. Titels als ‘De schaamte voorbij’ en ‘Ik ben OK, jij bent OK!’ uit het begin van de postmoderne tijd, zeggen het al. Wij mogen tegenwoordig allemaal zelf bepalen waar we ons over willen schamen of waar we fier over willen zijn. Maar is dat wel morele ontwikkeling? Morele ontwikkeling veronderstelt immers dat je je kunt verplaatsen in een ander.
Je kunnen verplaatsen in de ander en de situatie
Bij innerlijke waardigheid en schaamte, gaat het over een waarneming van iemand die zich opent naar de ander. Als je je niet verplaatst in de ander, kun je vanuit je hart en ziel geen jezelf overstijgende referentie vaststelen. Je kunt jezelf schaamteloos per definitie ‘OK’ verklaren. Dat is niet het kenmerk van morele ontwikkeling. Morele ontwikkeling betreft innerlijke referenties die in de onderlinge afhankelijkheid van mensen en van de mens in relatie tot zijn omgeving ontstaan.
Afgesloten emotioneel ego
Mensen die zich louter identificeren met hun eigen gevoelens en als doel hebben om zich goed te voelen, sluiten zich af van eventuele pijn over situaties. De pijn wordt niet verstaan als een boodschap over de situatie, maar moet zo snel mogelijk opgelost worden. Het is iets dat hen wordt aangedaan en wat niet zou moeten voortduren of had mogen gebeuren. Zo wordt de relatie met de omgeving verbroken en kunnen geen zelf-overstijgende referenties ontwikkeld worden. 2.) Dan kun je ook geen waarde ervaren die je toevoegt aan het geheel. Je kunt ook geen schaamte ervaren als je waarde aan het geheel onttrekt. ‘Authentieke Schaamte’ en ‘innerlijke waardigheid’ als twee polen die van elkaar afhankelijk zijn kunnen dan hun werk niet doen. Dan kan een mens zich overal van afmaken in relatie tot de ander en zijn omgeving. Dit kan zover gaan dat mensen allerlei dingen kunnen doen, zonder enig idee hebben wat ze aanrichten. Ze leven zonder authentieke schaamte of fierheid.
Hypermoreel kan immoreel zijn
Dit afgesloten emotionele ego, doorziet ook niet dat een emotie gevoeld wordt doordat hij aangesproken wordt door een bepaald perspectief. (Zie ‘Emotiewerk vanuit Integraal oogpunt 1.’ Dat hoor je terug in de opmerking ‘Het is zo omdat ik het zo voel.’ Daardoor lijkt een gevoel zichzelf te verklaren. Een vervelend gevoel betekent dan één op één dat iets niet o.k. is. Is dat nu hypermoreel of immoreel? Het versluierd in elk geval dat achter een gevoel een perspectief schuilgaat waar geen zelfbesef van is of verantwoordelijkheid voor genomen wordt. De hypermorele tijd wordt erdoor gekenmerkt dat de meningen die achter de emotie schuilgaan, ongevraagd op elkaar losgelaten worden. Dit gaat daarmee niet over moraliteit, maar over het botsen van perspectieven vanuit een egocentrisch perspectief. Daarmee wordt deze hypermoraliteit juist immoreel.
Gezonde authentieke schaamte
Schaamte in de goede zin van het woord is een zekere schrik over wie je bent geweest in relatie tot een innerlijke referentie die je al had. Daarmee kun je je meteen weer in de onderlinge afhankelijkheid en verbondenheid plaatsen door bijvoorbeeld contact met de ander te maken of eventueel ‘sorry’ te zeggen. Dit vermogen brengt met zich mee dat een laag saldo op de sociale bankrekening weer verhoogd kan worden. Schaamte is dus actief dankzij waardetoedeling die er al is voordat iets plaatsvindt. Een waardetoedeling die gebaseerd is op een moreel besef van je hart en ziel. Tot zover schaamte. Voor zelfonderzoek en oefening en transmutatie van emoties zie de trainingen van Omega levensschool.
Gezonde schuld en verantwoordelijkheid
Schaamte moet niet verward worden met schuld. Schuld gaat niet over ‘wie’ jij als mens was in je optreden was, maar gaat over wat je gedaan hebt. Bij schuld wordt louter vastgesteld dat een handeling de oorzaak is van schade, pijn enzovoort. Je kunt gewoon vaststellen waar jij schade hebt veroorzaakt. Daar kun je wellicht verantwoordelijkheid voor nemen door de schade te vergoeden. Soms kun je niet veel anders doen dan je excuses aan te bieden, lokaal heb je het niet expres gedaan. Je kunt je wel gaan schamen omdat je tot de ontdekking komt dat je actie, die de schade veroorzaakte heeft, voortkwam uit een te zelfzuchtige innerlijke houding. Maar dat is wat anders dan het vaststellen van ‘schuld’. Je kunt de gevolgen die het voor een ander heeft ook naar vinden. Dat geeft natuurlijk een gevoel naar aanleiding waarvan we dan zeggen ‘Ik voel me schuldig’.
Ongezonde culturele schuld
In de Christelijke cultuur wordt een mens gezien als eenvoudig en daarmee schuldig wezen. Dan ben je bij voorbaat schuldig. Dan is schuld, in plaats van een feitelijke constatering over oorzaak en gevolg, een vaststaand cultureel idee. Daar is niet tegenop te werken. Dan ben je altijd verkeerd. Lichtere varianten hiervan zeggen, dat mensen die schade veroorzaken, foute mensen zijn. Dit zijn vergiftigende vormen van schuld die niet bijdragen aan menselijke ontwikkeling.
Neem alle schuld op je
De thematiek van schuld en verantwoordelijkheid kan ook nog in een veel groter perspectief geplaatst worden. Dat wordt gedaan in het Boeddhisme waar men de aanwijzing kent: ‘Neem alle schuld op je.’ Daarmee wordt niet bedoeld dat er iemand fout is. De Dalai Lama was überhaupt stomverbaasd toen hij erachter kwam dat in het Westen mensen konden denken in termen van ‘slechte mensen’. Hij vroeg oprecht ‘Waar zou dat goed voor kunnen zijn?’ Maar wat wordt er dan wel bedoeld met ‘Neem alle schuld op je.’?
Het verlichte kosmocentrische perspectief
Waarom zou je je zorgen maken om wie het precies gedaan heeft? Als er schade is, is er werk aan de winkel. Neem gewoon verantwoordelijkheid. Waarom niet? ‘Neem alle schuld op je’, is een mogelijkheid om voorbij je kleine ikje verantwoordelijkheid te nemen voor veel meer dan alleen de zaken waar je tot dan toe in betrokken was. Ben je bereid een antwoord te vinden voor zaken die voorbij je eigen belang liggen? Een commitment van de Bodhisattva is bijvoorbeeld ‘Hoe ontelbaar alle wezens ook zijn, ik beloof ze allemaal te dienen en te bevrijden’. Niet omdat je dat kunt, maar omdat dat je onvoorwaardelijke houding is, ongeacht wat ervan terechtkomt.
Verbonden zijn met iedereen en alles
Heb je die standaard voor jezelf vastgesteld als je morele positie, dan kun je je oprecht schamen, als je daar in niet in blijkt te staan. Als we als mensheid de aarde mishandelen kun je je zelfs schamen zonder dat daar een concrete ander bij betrokken is. deze schaamte is het bewijs dat je leeft in de verbondenheid van alles met alles. Je leeft in een kosmocentrisch perspectief waarbij je de aarde als het ware in je armen neemt en daar verantwoordelijkheid voor neem, voor zover het in je vermogen ligt.
Noten
1.) Er zijn twee wetenschappers die zich verdiept hebben in de mentale kant van de morele ontwikkeling van de mens. Lawrence Kohlberg onderscheidt een préconventioneel, een conventioneel en een postconventioneel niveau van ontwikkeling. Carol Gilligan heeft in de traditie van Kohlberg onderzoek gedaan hoe bij vrouwen de waarde ‘care’ of ‘zorg geven’ zich ontwikkelt. Zij onderscheid een egocentrisch, een sociometrisch, een wereldcentrisch en niveau van ontwikkeling.
2.) Zie ook ‘Populisme misbruikt postmodern bewustzijn‘ waarin ik een citaat van de filosoof Charles Taylor aanhaal, waarin meer staat over het monadische bewustzijn van het ego dat zich identificeert met zijn emoties.
Update oktober 2023.