Ik wil niet beter weten
Regelmatig tref ik mijzelf aan in vergoelijking van mijn gedrag. Het zijn compromissen die ik bereid ben met mijzelf te sluiten. Ik zeg dan tegen mezelf dingen als : ‘Het is toch niet zo erg als je een keertje ……. . ‘ ‘Zo is het toch ook mogelijk’, ‘Het is niet zo erg dat ik het net iets anders heb aangepakt dan ‘we’ hebben afgesproken.’ En vaak heb ik nog wel meer pijlen op mijn boog om mijn gedrag te rechtvaardigen.
Pas als ik verloeder word ik nieuwsgierig
Maar er zijn ook momenten dat ik besef dat mijn gedrag mijn kwaliteit van leven ondermijnt. En meestal niet alleen die van mij, maar ook die van de ander. Ineens besef ik me dat ik een beetje aan het verloederen ben en dat mijn emotionele bankrekening ten opzichte van anderen rood staat.
Ik heb geen zin om me te schamen
Dan komen er vaak andere stemmetjes: ‘Maar niemand hoeft mij toch de les te lezen? Trouwens: Wie gaat er over het oordeel? Ik zelf toch zeker en ik ben toch vrij elk oordeel te geven wat ik wil? Ik bepaal zelf wel of ik het nodig vind om mijzelf te boordelen. En ik bepaal zelf wel of ik er een potje van maak. Dat de ander daar last van heeft is toch niet mijn zaak? Ik hoef me toch zeker niet te schamen zeg?’
Pas als het pijn doet
Maar soms raakt het mij wat ik bij een ander veroorzaak. Ik maakte laatst een grove opmerking in een groep mensen en zag iemand in elkaar krimpen. Ik schrok en voelde in mijn hart dat ik de ander pijn had gedaan. De pijn die ik de ander had gedaan deed mij pijn en het verstoorde onze verhouding. Ik had een gevoel van schaamte. Het was authentieke schaamte en ik was bereid om sorry te zeggen en dat deed ik ook.
De ‘schaamte’ van de aap
De schaamte van de aap is minder ethisch geladen dan die van ons mensen. Soms krimpt hij ineen. Net zoals wij dat kunnen als we wel onder de tafel zouden willen kruipen. Maar dat doet hij als hij de codes van de hiërarchie heeft overschreden. Zijn emotionele bankrekening raakt op als hij dat te vaak doet en hij zorgt er voor dat hij er weer bij hoort. Dit soort gedrag kenden wij mensen ook toen we nog in clanverband leefden. Daarin is het overschrijden van de codes ook gevaarlijk. Je kunt er uit gegooid worden en dan moet je alleen zien te overleven. Je schaamte is niet zo ethisch, het is meer een goocheme manier om te laten zien dat je bereid bent er weer bij te horen voor je overleven.
Culturele schaamte
In traditionele en moderne samenlevingen hebben wij een cultuur waarin bepaalde afspraken gelden over hoe we ons dienen te gedragen; de ethiek is vastgesteld in wet, waarden en normen. Daar hoor je je te schamen als je je onethisch gedraagt, of je dat nu zelf ook zo voelt of niet. ‘Schaam je!’ wordt kinderen toegevoegd om hen een dieper besef te laten krijgen van ‘hoe wij het hier doen’ en hoe het hoort en van je verwacht wordt.
Schaamteloosheid
In de jaren ’60 van de vorige eeuw, bracht de postmoderne cultuur een relativering van vrijwel alle vaste waarden en normen met zich mee. We kregen veel meer ruimte om zelf te bepalen wat we oorbaar vonden. En dat gaat soms heel ver. Er wordt dan per definitie afstand genomen van waarden en normen. Waarden en normen worden op zich gezien als een externe bedreiging van ons autonome recht op eigenwaarde. Dan wordt de positie ingenomen dat men zich niet meer wil schamen. Er heerst schaamteloosheid.
Schaamteloosheid is gevaarlijk
Maar mensen die schaamteloos zijn, kunnen ander pijn doen zonder daar last van te hebben. En dat is een gevaarlijke situatie. En kinderen die zelf affectief verwaarloosd zijn lopen een grotere kans om weinig gevoel te ontwikkelen voor de consequenties die het eigen gedrag voor de ander heeft. Kortom, ze ontwikkelen geen innerlijke ethische standaard.
Authentieke schaamte
Mensen die vanuit hun innerlijke oriëntatie en gevoeligheid betrokken zijn op de ander, kunnen zich ook verplaatsen in een ander. En dat kunnen ze blijven doen als de ander geconfronteerd wordt met de nare consequenties van hun eigen gedrag ten opzichte van die ander. Dan komt er een authentieke pijn omhoog. Iets als ‘O jee wat heb ik gedaan!?’ Dat noem ik authentieke schaamte.
Schaamte voedt je menselijke waardigheid
Deze schaamte doet ons wellicht even ineen krimpen, maar er zit ook een ‘weten’ in. Het ‘weten’ betreft de innerlijke standaard op basis waarvan ik me eigenlijk had willen gedragen naar de ander. En niet alleen naar deze concrete ander, maar naar mensen meer in het algemeen. En omdat ik dat niet gedaan heb is er een ‘oei’. Ik ervaar daarin direct welke ethische innerlijke maatstaven ik bij me draag. En dat geeft contact met mijn waardigheid als mens. En daarom is het ook makkelijker om ‘sorry’ te zeggen.
Zo ga je voorbij een egocentrische oriëntatie waarin het alleen belangrijk is dat jij je goed voelt. Je gaat naar een sociocentrische oriëntatie. Je voelt je pas goed als je ook gekeken hebt hoe het voor de ander is.
Ethiek is een natuurlijke menselijke potentie die ingevuld kan worden
Het vermogen om ethiek te ontwikkelen, zit dus in de mens ingebakken. Het is een aparte ontwikkelingslijn die je steeds verder kunt verfijnen. Maar het is ook mogelijk dat je in het contact met de eerste verzorgers zo weinig warmte en affectie hebt leren kennen dat het extra inspanning vergt.
Mauk, wat een mooi stuk! Inspireert tot nadenken en invoelen. En vragen.
Ik merk dat er naast herkenning ook iets wringt in mij. Ik herken ook schaamte in mijzelf die wellicht niet authentiek is, die gevoed wordt door de oude stemmetjes van opvoeding, hoe het ” hoort”, dan die van affectie.
En die ik deels heb mogen onderzoeken en sommige zelfs minder macht over mij heb kunnen geven door andere mogelijkheden te leren. Waardoor ik mij minder schaam. Maakt dat mij minder authentiek of geeft mij dat minder waardigheid?
Nee, en dat bedoel je ongetwijfeld ook niet te schrijven. Schaamte biedt de mogelijkheid van onderzoek. En daarin ook een onderzoek naar eigenheid, naar die door jou ook beschreven eigen ethiek. En dat onderzoek kan dan mijns inziens leiden tot een bewustzijn dat dat een keus geeft.
Wat onverlet laat dat de schaamte die jij ook beschrijft, het gevoel en besef dat een gedraging van mijzelf bij een ander pijn doet, mij van binnen en buiten ineen kan doen knijpen, mee- en invoelend. Die schaamte herken ik ook. En wat ik daarmee doe heeft direct te maken met mijn waardigheid. Kop in het zand, wegvluchten? Neiging is herkenbaar maar weinig waardig. Het biedt inderdaad de kans om met waardigheid in het contact te blijven, oordeelloos maar verantwoordelijk. Het is een mooie weg, en jouw stuk herinnert mij dat ik die ook aan het bewandelen ben. En dat ik dat nog niet altijd gemakkelijk vind 🙂
Dank je wel
Warme hug, Pim
Hoi Pim,
Dank je wel voor je reactie. De stemmetjes van je opvoeding vallen hier even onder extern bepaalde schaamte. Dat is schaamte die je van anderen hoort te hebben zoals ook culturele schaamte. Dat betekent niet dat de stemmetjes van cultuur of van ouders geen ethische grond hebben. Maar zolang jij die niet in jezelf kunt bevestigen blijft het een norm en kun je deze ethiek niet van binnenuit dragen.
Verder spreek je over oordeel-loosheid. Het in mijn waarneming wel belangrijk om oordeel-loos naar je gevoelens van schaamte te kijken, maar even belangrijk is het om je af te vragen om welke schaamte het gaat. En als het om authentieke schaamte gaat, schaamte die je betrokkenheid aangeeft, is het van belang om er achter te komen waar je betrokkenheid naar uit gaat.
Je kunt zelf een authentieke vervangende schaamte hebben. Bijvoorbeeld over hoe de menselijke soort en dus ook andere mensen met de aarde om gaan. En dat kan je tot een visie en tot actie aanzetten. Is dat niet geweldig?
Hartegroet
Mauk
Schaamte is een fenomeen dat ik met veel interesse bij mezelf en ook anderen geobserveerd heb. Voor mij gold dat schaamte soms ook een vergevorderde vorm van onzekerheid is (wás). En dat schaamte voortkomt uit inderdaad je niet aan de ter plekke (plaats of ruimte van actie, bijv, column) gewenste codes houden (die je soms niet eens kent) of na het overschrijden van een eigen innerlijke norm.
Schaamte lijkt het heftigst op te treden wanneer het spontaan komt. Verzin ze maar, de vreselijke omstandigheden met de ogen op je gericht van diegenen die compleet verbijsterd van negatieve verbazing of teleurstelling zijn vanwege jouw gedrag. Gedrag dat je je niet eens bewust was misschien. En die schaamte kan ook achteraf optreden. De ogen zijn al weg maar je weet dat ‘men’ het over je heeft. En dat zijn dan geen fijne verhalen. En wanneer zullen ze ophouden?
Ik heb mezelf geprobeerd als het ware te trainen door in situaties die schaamrijk (!nieuw woord!) zijn meteen te onderzoeken wat ik kan doen, want je kunt nu eenmaal niet oplossen. En het is een zeer onveilig gevoel.
De laatste live-training was tijdens een internationale retreat onlangs. Ik zat vooraan bijna voor de spreker op de grond en ik had iets opvallends aan(niet expres nee).
Ik bekeek wat me nu parten speelde. Het was de mening van de mensen. Alle mogelijkheden kwamen voorbij. Uiteindelijk kon ik alleen nog maar bedenken dat als ik vanaf het heelal naar de aarde zou kunnen kijken, wetende dat ik daar een groot probleem dacht te hebben aan dit euvel, dat ik plaatste in tijd en ruimte van dat moment, er niets aan de hand was. Maar dat was omdat ik niemand kwetste. Anders is het weer een ander verhaal. Dan bestaat er nog het verschil tussen expres of per ongeluk kwetsen. En…het schamen voor de ander! Je partner, kind, vrienden, kortom diegene waarvan men zou kunnen vinden dat diens gedrag jouw verantwoordelijkheid is. En wat doe je met de emotie dat je schaamte bij de ander verwacht vanwege jouw eigen emoties? Of die ander van jou?
Het is een moeilijke emotie om te verwerken. Zo groot terwijl je zo’n klein kortdurend stofje bent, bijzonder…..
Volgens mij heeft schaamte altijd iets van gebogen schouders, ongemakkelijk gevoel, liever niet kijken, is iets van het verleden. Ik zou ervoor zijn om ook collectieve schaamte om te zetten per individu in het gevoel van rechte rug, probleem open en met compassie cq liefde bekijken. Niet mij schamen bij de koe in de bio-industrie wiens laatste uurtje uurtje geslagen is, maar de koe in de ogen kijken en een besluit nemen. Red deze koe of eet nooit meer zo’n koe. Schaamte is stilstand en een focus op wat fout is of lijkt. Onmiddellijk omzetten in positieve actie dus.
Weg met de schaamte zou ik zeggen!
Maar tot ongeveer die conclusie kwam jij ook zag ik! Geweldig ja..
Lieve Tammy,
Graag behoud ik het gevoel schaamte.
Alleen niet de schaamte die door externe oordelen, waarden en normen gevoed wordt, zonder dat het van binnen resoneert. (Dat noem ik culturele schaamte.)
Ik wil graag authentieke schaamte behouden als een teken dat iets wat je zo waardevol vindt geschaad wordt of naar beneden wordt gehaald.
Lieve Mauk,
Beter gezegd: Weg met míjn schaamte! Als daad…actie… Het is inderdaad een erg nuttig en duidelijk en vooral heftig signaal. Een emotie, bedenk ik me ineens, die volgens mij niemand kan verbergen. Nogmaals, heel interessant om goed te onderzoeken dus bedankt voor de aanzet!
Mooi geschreven..
Hanny en ik reizen nu voor een paar maanden door Taiwan en wij zien hier eigenlijk een heel andere vorm van schaamte, voor zover die e is..
Wij erken een heel erg bij je zelf blijven bij de mensen.
En dat komt erg fijn over..Voor Hanny en mij is het wel prettig aanpassen… Gewoon een verademing…
Maar het is dus ook een andere cultuur hier (nog?)