De tweede schok van de mensheid

De evolutie van het bewustzijn in het individu

Elk individu leert zich te verweren tegen pijnlijke ervaringen. Het begint met een onbewuste automatische reactie in de eerste pijnlijke en schokkende momenten in zijn jonge bestaan. Dit is geen individueel verschijnsel, het is een onderdeel van de groei zoals we die allemaal meemaken. Maar er gebeurt meer …

We fixeren onze afweer

Deze reactie ontwikkelt zich echter onbewust tot een afweerhouding. We gaan ons proberen te beschermen tegenover toekomstige rimpels in ons leven. Maar daarmee raken we afgescheiden van het leven, de ander en ook onszelf. En dat leidt een heel eind verderop in ons leven vaak tot een crisis die meestal de tweede grote schok in ons bestaan is. En ook daar lijkt vrijwel niemand aan te ontkomen. En vervolgens beginnen sommige mensen fundamentele vragen te stellen. Vragen als ‘Wie ben ik eigenlijk?’, ‘Waar gaat mijn leven om?’, ‘Waar besteed ik mijn tijd aan?’, en ‘Wat is echt belangrijk?’. Ken Wilber kwalificeert dit als het tot leven komen van de Spirituele Ontwikkelingslijn. We beginnen vragen te stellen over wat van het allerhoogste belang is. Mensen die daarin beginnen te ontwaken, gaan dikwijls ook op zoek naar een leven waarin de afweerhouding kan worden losgelaten en waarin een volwassen en geraakte relatie tot het leven tot stand kan komen.

De evolutie van het bewustzijn op collectief niveau

Als we de evolutie van het bewustzijn van de menselijke soort bekijken, lijkt deze ook een dergelijk pad af te lopen. De eerste schok is het moment dat de mens, voorbij zijn naïeve toestand, terecht komt en in een besef van tijd, ruimte en context. Daarmee komen ineens zorgen over de toekomst zijn leven binnen. De menselijke soort is vervolgens op dit hogere niveau van bewustzijn, zijn overleven gestalte gaan geven. De mensheid zet hiermee, een op het eerste gezicht misschien kleine, maar kwalitatief immense stap in de evolutie van zijn bewustzijn. Hij begint zijn gang van een naïef en onbewust wezen, tot een bewust wezen, in te zetten. En daarmee is de evolutie van het bewustzijn begonnen.

De eerste flits van onze antropocentrische positie

In de eerste schok van het bewustzijn wordt de eerste flits van het antropocentrische bewustzijn geboren; het project  van overleven van de mens op aarde. We gingen als menselijke soort de aarde zo goed mogelijk aan ons onderwerpen ten behoeve van ons overleven. Vanuit een conventioneel standpunt zijn we daarin sindsdien steeds succesvoller geworden. Zo succesvol dat ik nu in een huis met centrale verwarming, elektriciteit en andere geneugten zit. We zijn met al onze kennis en deskundigheid uiterst bekwaam geworden in een overleven dat zich onttrekt aan de biotoop aarde. We gingen er voor om de natuur de baas te worden. En we zijn een heel eind gekomen.

De tweede schok van de mensheid

Als we niet vanuit het welzijn van de mens, maar vanuit het welzijn van de aarde als geheel naar deze ontwikkeling kijken, dan komt het woord ‘bekwaamheid’ in een heel ander licht te staan. De mens die zich in het conventionele tijdperk succesvol wist af te scheiden blijkt nu ineens ‘onbewust onbekwaam’ te zijn. Het succes van het antropocentrische project dat uitgevoerd werd door ‘het afgescheiden zelf’ leidt tot onze ondergang.
Het leidt tot een aantasting van ons fundament, namelijk van de fysieke en biologische gezondheid van de aarde en alle soorten die er op leven. Dit besef is precies  ‘de tweede schok van het bewustzijn’ welke we allemaal kennen. ‘Als het zo door gaat, gaan we ten onder.’ We beseffen dat dit onze ondergang kan worden, niet alleen fysiek, maar ook moreel en ethisch en dus geestelijk. Het besef dat we bewust onbekwaam zijn, is tot ons door aan het dringen! Elke dag dieper en het ondermijnt ons afgescheiden zelf.

Biologische of geestelijke mutatie?

De aarde zelf zal wel blijven bestaan, maar misschien niet met de vele soorten die er nu nog op leven en wellicht ook niet meer met ons. Of wel? Wellicht brengt het biologische evolutieproces na ons een nieuwe mensensoort tot stand, die de verantwoordelijkheid wel op zich kan nemen. Of zijn wij daar ook een goede kandidaat voor?
Kan de evolutie van het bewustzijn een transformatie in de menselijke soort veroorzaken?  Bij dieren is er een genetische biologische mutatie nodig om een nieuwe soort voort te brengen. Kan de evolutie van het bewustzijn ons tot een nieuwe mensensoort maken? Is het niet zo dat de evolutie van het bewustzijn tot nu toe dat ook al heeft gedaan? De mens heeft zich in zijn bestaan, terwijl hij genetisch dezelfde bleef, in een mate veranderd waar een dier een genetische mutatie voor nodig heeft. En kunnen we daarin de volgende stap zetten?  En zo ja, kan dat bevorderd worden door bewuste ontwikkeling?

De moed om de ‘via negativa’ te gaan

De tweede grote schok van het bewustzijn, een schok die op individueel niveau te vergelijken is met een persoonlijke crisis, rolt over de aarde. En daarmee ontwaakt er iets in ons. Ineens kunnen we op zondag in een jachthaven terecht komen en daar kapitalen voorbij zien varen en denken ‘dit gaat het niet worden’. We kunnen naar televisie kijken en niet alleen de ellende zien, maar we kunnen ‘breken’. De via negativa begint zijn werk te doen. In ‘dit is het niet meer’, komen we op een nieuw onredelijk pad terecht. Met onredelijk bedoel ik in dit geval, dat ons hart begint te spreken, ook al weten we niet hoe we dan verder moeten.
Steeds meer mensen ondergaan de tweede schok van het bewustzijn, breken open en slaan met de moed der wanhoop kwetsbaar en moedig nieuwe wegen in. Een creativiteit van een geheel andere orde begint zijn werk te doen.

Hoe worden we weer Aardlingen?

Steeds meer mensen vragen zich ook af of het mogelijk is om in bewuste eenheid met de soorten en de natuur te kunnen leven. Kortom de menselijke soort staat voor de uitdaging zich weer bewust terug te plaatsen in de biotoop aarde. Om weer te gaan leven als de eerste mensen, maar niet als een retroromantische afzwering van alles wat we verworven hebben. We kunnen niet terug, noch wat betreft bewustzijn, noch in culturele en maatschappelijke ontwikkeling.
We worden, om met de mysticus Barry Long te spreken, uitgedaagd om een ‘Aardling’ te worden in plaats van een ‘antropocentrist’. We gaan daarin de exclusieve identificatie met familie, stam, godsdienst, cultuur of en zelfs het mensdom overstijgen.

Onze tweede kans

De tweede grote schok van de mensheid is zo beschouwd, het directe gevolg van onze reactie op de eerste schok. Namelijk een defensieve reactie waarmee we het ‘probleem’ wilden oplossen. Maar we krijgen de gevolgen van deze afgescheiden manier van reageren nu op ons brood. Positief geformuleerd: We krijgen een tweede kans. En hoe gaat de mensheid nu reageren op deze grote tweede schok. De problemen zijn met ons bewustzijn begonnen en mogen ze daar ook weer in opgelost worden? Gaan we weer met een contractie, met overlevingskramp van het afgescheiden zelf reageren of op een andere manier? En wat vraagt een volgende stap in de evolutie van het bewustzijn van ons?

Zie verder mijn boek ‘Humanity’s Second Shock and Your Unique Self‘