Vreugde is goed en pijn is verkeerd
We leven in een moderne wereld met een verwachtingspatroon van eindeloze materiële mogelijkheden en in een postmoderne emotionele gevoeligheid die krenking uit de weg gaat. Hier niet naar leven maakt je een dief van je materiële geluk en je goede gevoel. Waar omstandigheden inbreuk op deze strategie maken, wordt pijn geraakt. Pijn is dan onvermijdelijk. Zeker als verwacht wordt dat we meewerken met pijnlijke maatregelen.
Het recht op genot en de afwezigheid van pijn
In de moderne en postmoderne wereld zijn we het als een recht gaan zien, om in een wereld zonder beperkingen en pijn te mogen leven. Pijn in welke vorm dan ook, plaatsen we daarmee tegenover vreugd en genot, waarmee vreugd goed is en pijn verkeerd. Pijn moet vermeden worden en genot nagestreefd. Dit is de houding van de meeste mensen. Maar het leven bakt je poetsen, een geliefde overlijdt, we krijgen allemaal te maken met ouder worden etc. We weten uit ervaring dat er vele momenten zijn dat we pijn hebben. Wat nu?
Als pijn vreugde uitsluit
Door pijn tegenover vreugde te plaatsen ontzeggen we ons vreugd wanneer we pijn hebben. Pas wanneer de pijn is geweken kan vreugde weer ons deel worden. We weten uit ervaring dat er vele momenten zijn dat we pijn hebben. En al die momenten wordt ons de vreugd van het leven onthouden. Maar is dat eigenlijk wel echt waar?
Zelfregulatie
Op het meest basale niveau van fysiek overleven is het voorkomen van pijn en het nastreven van genot juist. Het is levensbevorderend, dat je je hand terugtrekt van het vuur als het pijn doet. Ook voor geestelijke pijn kan het op korte termijn levensondersteunend zijn, om te heftige pijn af te weren en de verwerking later te doen. Maar waar het vuur waar je je hand van terugtrekt iets buiten je is, is de geest die pijn heeft iets dat jij zelf bent. Als je jezelf van deze pijn terugtrekt, ga je weg van jezelf.
De psychologische houding ten aanzien van pijn
Vanuit onze psychologische beleving lijkt het voor de hand wat we willen. We keren liever niet terug tot onszelf. Het nastreven van genot en het voorkomen van pijn is dan de algemene levenshouding. We geven alles wat we onprettig vinden, geen functie ten opzichte van datgene wat we zo begeren. Die twee komen los en tegenover elkaar te staan. Het onprettige moet dan eerst opgelost moet zijn voordat het nastrevenswaardige mogelijk is.
Is dat waar?
Kan het leven zo georganiseerd zijn, dat hetgeen waar we naar verlangen ons pas ten deel valt, wanneer de rest wat ons zo hindert, eerst ophoudt? Is het de waarheid van het leven, dat er zaken zijn die los van elkaar staan en elkaars opponenten zijn. Kan het waar zijn dat, wat ons zo hindert, geen verband heeft met hetgeen we verlangen.
Een platte wereld van voorkeuren zonder diepte en zonder verbanden
Als we leven vanuit een houding dat we onze kortstondige oppervlakkige voorkeuren ingewilligd willen hebben, zijn we niet op zoek naar de verbanden. We hebben geen toegang tot de mogelijkheid dat de essentie van het hele bestaan is dat alles bij elkaar hoort en in die zin één is. Vaak is de beleving dat het leven lijden is, waar je soms even van verlost bent. Toch kennen alle mensen momenten waar het leven ruim is, verbonden en vol vreugd. Maar staan die twee typen ervaringen los van elkaar?
Als je denken zich in tweeën splist is er lijden
Als je gaat denken en het logisch gaat benaderen, lijkt het in eerste instantie dat er óf pijn óf genot en vreugde is. Het zijn twee losstaande werelden. Zo werkt de mind nu eenmaal. Hij plaatst zaken tegenover elkaar. En dan moeten we constateren dan mensen aan hun pijn lijden. Dan wordt vandaaruit verder gedacht. En dan gaan we mooie dingen over lijden zeggen: lijden geeft ons kracht en heeft in kunst zoveel moois gebracht. En zo voort.
Pijn is onvermijdelijk en lijden is optioneel
In een retraite bij een zenmeester werd mij eens gezegd: Pijn is onvermijdelijk, lijden is optioneel. Lijden ontstaat op het moment dat je vindt dat pijn er niet moet zijn. (Zie dit artikel over het onderscheid tussen pijn en lijden in het Boeddhisme >) Vele mystici zeggen dat, ondanks pijn en duisternis, het leven in essentie liefde is en dat de beweging die uit liefde voortvloeit genot geeft en vreugdevol is. (Zie ook ‘Onze pijn is onze redding‘)
Als je geen keuze maakt
Het is aan ons welk uitgangspunt we kiezen. Van waaruit bekijken we het leven? Ga je op de plek staan van waaruit het leven morbide is en in essentie pijn en lijden is met zo nu en dan een beter moment? Of kies je voor een leven wat in zijn essentie liefde en vreugde is? Als je je alleen richt op het verkrijgen van genot en het vermijden van pijn, maak je geen keuze en kom je niet tot een uitgangspunt.
Vanuit je hart kiezen voor een visie op pijn
Maar we kunnen ook teruggaan naar het begin van alle eerdere vraagstellingen. Jij, die pijn en genot ervaart, sta je toe dat het bestaan morbide is? De logica van de mind zegt makkelijk ‘ja’. Maar het hart zegt wellicht ‘neen’. Beide posities worden bepleit. Niemand kan jou vertellen wat het juiste is. En dat zou je ook niet willen denk ik. Maar je kunt wel kijken hoe je hart gaat denken, als het open en verbonden is en of dat ook je waarheid is.
De consequentie nemen
Als je ‘nee’ zegt verandert de plaats van al je vervelende gevoelens. Ze horen er ineens onomstotelijk bij. Ze krijgen potentieel een functie naar datgene wat het leven in essentie is. Dan pas wordt het plaatje compleet. Dan is er ook niets mis met je, als je pijn ervaart. Pijn en vreugde staan dan niet meer tegenover elkaar. Pijn verwijst naar het feit dat leven zich doorzet. In de pijn is de beweging naar leven en naar vreugde gaande.
Wat is het probleem?
Als we pijn een functie geven ten opzichte van vreugde, wat is dan het probleem? Het probleem is, dat we lijden onder de pijn. Het probleem is niet dat we pijn hebben. En hoe komt het dat we lijden onder de pijn? Door pijn tegenover genot te zetten en aan te nemen dat je genot wilt hebben en pijn wilt voorkomen. Je gaat pijn bevechten. Je voert een gevecht met jezelf, waar de pijn eerder meer dan minder door wordt. Alles wat je zonder succes bevecht, daar voel je je slachtoffer van. Daarmee is er weer meer pijn, meer gevecht en meer lijden. En in het lijden worden vreugde en genot onbereikbaar.
Gehechtheid aan lijden
Mensen kunnen gehecht zijn aan hun moeilijkheden, problemen en aan hun lijden. Hun hele leven hebben ze geïnvesteerd in hun lijden en hun problemen. Het is onderdeel geworden van hun identiteit. Al hun inspanningen, zelfs alle coaching en training die ze hebben gedaan, hadden als doel om aan pijn te ontsnappen. En dan zou je moeten toegeven dat je lijden niet nodig was. Daar ga je niet aan beginnen. Dat is te pijnlijk en daarmee blijft het mechanisme in stand.
Vast zitten door je denken
Het probleem is echter moeilijk via het beschouwen en denken, wat we hier betrachten, op te lossen is. Mensen zitten met hun denken vaak vast in pijn vermijdende strategieën.
Óf ze gaan hun pijn uit de weg door positief te doen. Daarmee wordt pijn die zich onvermijdelijk aandient ontkend en moet er nog meer positief gedaan worden. Daarmee ontstaat een onophoudelijke cirkel.
Óf ze gaan de pijn uit de weg door het erg te vinden dat er pijn er is: ze lijden liever dan dat ze de pijn toelaten. Mensen die lijden worden vaak depressief. Een miljoen Nederlanders slikt antidepressiva. En ook alle ‘positief doeners’ lopen het risico, als hun houding niet langer vol te houden is, daar ook terecht te komen. Zo beschouwt is het makkelijk praten en schrijven over onontkoombare pijn. Maar wat te doen?
Verdriet omarmt de pijn en brengt licht en vreugde
We hebben gelukkig een emotie gekregen voor pijnverwerking. Mensen die een pijn vermijdende strategie in de lucht houden, voorkomen daarmee dat ze werkelijk verdrietig zijn en hun systeem kunnen laten huilen. Verdriet en huilen hebben de functie om pijn te verwerken opdat je daarna weer opnieuw kunt beginnen. Met verdrietig zijn en huilen krijg je weer toegang tot vreugde en het licht waar de pijn naar verwijst. Dat is de beste antidepressivum. Hoe dat werkt is voor de volgende keer. (Zie ook ‘Liefde en pijn in relaties‘)